Tot de gemeentewet van 1836 was het lager onderwijs volledig in handen van de katholieke kerk. Na de Hollandse periode begonnen de gemeentebesturen zelf lagere scholen in te richten. Er ontstond nu een naijver tussen de katholieke scholen en de opkomende gemeentescholen. In de eerste organieke wet (d.i. uit de grondwet voortvloeiend) van 1842 onder het kabinet van Jean-Baptiste Nothomb werd een compromis gevonden, aanvankelijk aanvaardbaar voor beide netten. De wet gaf aan de gemeenten (en niet alleen de staat) het recht om openbaar onderwijs te organiseren. De gemeenten konden echter ook katholieke scholen "aannemen" als gemeenteschool (d.w.z. subsidiëren).
De katholieken kregen wel recht op toezicht maar alleen op het godsdienonderricht in de gemeentescholen. De gemeentescholen waren kosteloos en de gemeenten droegen de kosten. Er werd ook een ministerie van openbaar onderwijs opgericht.
Jean-Baptiste Nothomb (1805-1881)
In 1879 werd onder de liberale en anti-klerikale regering van Walthère Frère-Orban (1878-84) door minister van openbaar onderwijs Pierre Van Humbeeck een tweede organieke wet aangenomen die rechtstreeks tot de schoolstrijd aanleiding zou geven. Elke gemeente moest zelf een lagere school oprichten en niet langer "aannemen". Godsdienstonderricht was niet langer een verplicht vak. De onderwijzers moesten gediplomeerden zijn van de Rijksnormaalscholen en benoemd worden door de gemeenteraad.
Al voor de wet was aangenomen, was de schoolstrijd al losgebrand. Op de preekstoel werd verkondigd: "van de scholen zonder God en meesters zonder geloof, verlos ons Heer". Katholieke vertegenwoordigers organiseerden manifestaties en petities met als gevolg dat katholieke ambtenaren uit hun functie werden gezet. Het mocht niet baten: de wet werd toch door de koning bekrachtigd.
De katholieken van hun kant aanvaardden nu bij voorkeur onderwijzers uit vrije normaalscholen. Aan de onderwijzers en leerlingen van de rijksnormaalscholen werden de sacramenten geweigerd. De bisschoppen gaven de opdracht aan alle parochies om een vrije lagere school op te richten.
Pierre Van Humbeeck (1829-1890)
Uitvoeringsmaatregelen hadden tot doel de vrije scholen te fnuiken: op geen enkele wijze mochten de gemeenten de vrije scholen bijstaan. Er mochten geen vrije scholen ondergebracht worden in gebouwen die eigendommen waren van de stad of van openbare instellingen zoals de Kerkfabrieken en de Commissies van de Burgelijke Godshuizen (CBG).
Die maatregel had wel een voorloper in een wet van 1864 die stipuleerde dat er geen vrij onderwijs mocht ondergebracht worden in overheidsgebouwen. Die wet kreeg toen echter weinig uitvoering omdat nadien katholieke regeringen aantraden en door verzet van de gemeenten waar meestal een katholieke meerderheid in het bestuur zat.
De wet van 1879 had nu samen met de vroegere wet van 1864 wel een grote invloed op de donaties en stichtingen. Vele schenkingen van gebouwen werden gedaan door particulieren aan kerkfabrieken en CBG's met de bedoeling om er armenscholen in onder te brengen, terwijl de werking veelal in handen werd gegeven van geestelijken of van geestelijke orden of stichtingen.
Die gebouwen moesten nu overgeheveld worden naar de gemeenten zodat de vrije scholen er uitgezet werden om plaats te maken voor gemeentescholen. In vele gevallen stonden de gemeenten tot nog toe ook in voor het tegemoetkomen van bepaalde kosten van de vrije armenscholen (de "aangenomen scholen"), wat dus nu uitgesloten werd.
Johan Joseph Faict (1813-1894)
Bisschop van Brugge
In Vlaanderen werden de meeste gemeenten toen bestuurd door een katholieke meerderheid en kwam het geregeld tot betwistingen tussen de provinciegouverneurs, die moesten toezien op de uitvoering van de wetten door de gemeentebesturen. Speciaal in West-Vlaanderen was dat het geval waar gouverneur Théodore Heyvaert, voorheen notaris in Gistel, een zeer radicaal antiklerikaal beleid voerde.
Théodore Heyvaert werd in 1834 geboren te Gistel. Hij studeerde rechten aan de VUB en werd notaris en burgemeester in Gistel. In 1878 wordt hij benoemd tot gouverneur van West-Vlaanderen. Als gouverneur was hij aangesteld om de wet van 1879 te doen uit voeren, wat hij overigens met buitengewone ijver deed. Zie voor meer details op de volgende pagina.
Hij kreeg daarvoor de hulp van zijn aangetrouwde neef Henri De Hoon, die hij aangesteld had als zijn kabinetchef. Maar zelfs de liberale regering vond uiteindelijk dat Théodore over de schreef ging en promoveerde hem weg naar Brabant in 1883.
Théodore Heyvaert (1834-1907)
Bij de verkiezingen in 1884 behaalden de katholieken terug de meerderheid, die ze voor 30 jaar nadien zouden behouden. Het ministerie van openbaar onderwijs werd afgeschaft en viel terug onder het ministerie van binnenlandse zaken onder minister Victor Jacobs.
Heel wat van de bepalingen uit de wet van 1879 werden teruggedraaid in de wet Jacobs van 1884. Het lager onderwijs is niet langer alleen een staatsaangelegenheid en de godsdienstlessen maken opnieuw deel uit van het onderwijsprogramma. De benoeming van de onderwijzers is opnieuw vrij.
De liberalen reageerden natuurlijk furieus op die wet en de regering moest ontslag nemen, maar de katholieken behaalden nadien de volstrekte meerderheid. Er werd onder aansporing van de conservatieve Charles Woeste een nieuwe wet Schollaert in 1895 goedgekeurd die het godsdienstonderwijs verplicht maakte en de subsidiering van de vrije scholen mogelijk maakte.
De rust keerde terug mede dank zij de politieke meerderheid van de katholieken. De kerkfabrieken en de CBG's werden ondertussen in veel gevallen via processen terug in hun vroeger bezit hersteld en onttrokken aan de bemoeienissen van de gemeenten ten voordele van het vrij onderwijs.
--- Volgende pagina
